Makowski (Maccovius) Jan (1588–1644), teolog i polemista kalwiński działający w Niderlandach. Ur. w Łobżenicy (ówczesne woj. kaliskie, pow. nakielski), stanowiącej jeden z ośrodków reformacji kalwińskiej w Wielkopolsce. Potomek «honestis et probis parentibus» (Węgierski), był M. synem Samuela i Małgorzaty z Seklewskich (Seclevia). Jego szlacheckie pochodzenie, podawane przez niektórych biografów, jest jednak mocno wątpliwe. Początkowe nauki pobierał M. zapewne na miejscu w Łobżenicy. Następnie rodzice wysłali go na studia do Gimnazjum Gdańskiego (1604), gdzie dość szybko wyróżnił się doskonałą znajomością łaciny i filozofii, której uczył go sam Bartłomiej Keckermann. Wcześnie też zaczął brać udział w dysputacjach religijnych, m. in. M. prowadził je w Lublinie z braćmi polskimi. Ok. r. 1610 wyjechał M. na studia zagraniczne. Dn. 19 IX t. r. immatrykulował się na uniwersytecie w Marburgu, a następnie, jako opiekun młodych Sienieńskich, udał się z nimi do Heidelbergu, gdzie immatrykulował się 21 V 1611. M. odwiedził również Lipsk, Wittenbergę oraz Jenę, wdając się często w przygodne dysputacje religijne (m. in. podążył do Spiry, by stoczyć tam dysputę z jezuitą Bartłomiejem Coppeniusem). Podczas pobytu za granicą stał się z kolei guwernerem młodych Gorajskich (Jana, Marcjana i Zbigniewa). Wraz z nimi wpisał się na uniwersytet we Franeker (21 X 1613), gdzie zrobił szybką karierę naukową i osiadł na stałe w tym mieście.

Już bowiem 8 III n. r. M. otrzymał tam stopień doktora teologii za chlubnie obronioną rozprawę «de ecclesia», której promotorem był Sibrandus Lubbertus, profesor franekerskiego uniwersytetu. Dn. 15 VII 1614 rozpoczął zaś samodzielne wykłady na temat «systema breve theologiae», prowadząc je w charakterze prywatnego docenta. Od 28 I 1615 powołano go na stanowisko profesora nadzwycz. uniwersytetu we Franeker i następnie (z dn. 16 VI 1616) awansowano do rangi profesora zwycz. M. otrzymywał wówczas pensję wynoszącą 600 fl. rocznie Równocześnie jednak t. r. popadł ze swym promotorem Lubbartusem w ostry konflikt, który miał się odtąd toczyć przez wiele lat. Personalne motywy tego zatargu należy bez wątpienia widzieć z jednej strony w porywczym usposobieniu M-ego, z drugiej zaś w zazdrości starszego kolegi o sukcesy naukowe M-ego oraz jego dużą popularność wśród młodzieży. Oficjalnie jednak Lubbartus wystąpił z zarzutami dotyczącymi poglądów teologicznych M-ego, głoszonych przez niego z katedry. Wykrył w nich mianowicie aż 50 błędnych tez, o wiele gorszych od nauk arminiańskich, bo zbliżających się wręcz do twierdzeń luterańskich, katolickich i socyniańskich. Część z nich miała być bezpośrednio dziełem samego M-ego, resztę zaś znalazł Lubbartus w rozprawie jego angielskiego ucznia Parkera. M. rzekomo miał utrzymywać, że Bóg nie pragnie zbawienia wszystkich. Jeśli zaś głosi on potępionym swe nauki, czyni tak jedynie dla zwiększenia ich męczarni. Pod wpływem intryg Lubbartusa kurator uniwersytetu Gellius Hillam zarzucił M-emu, że «Boga czyni sprawcą i przyczyną grzechu». Rada opiekuńcza uczelni powołała specjalną komisję do zbadania całej tej sprawy; po długich debatach odesłano ją do rozpoznania i rozstrzygnięcia rozpoczynającemu się właśnie synodowi w Dordrechcie. Ten jednak pismem z 4 V 1618 orzekł, iż M-emu nie można zarzucić żadnej z wymienionych w oskarżeniach Lubbartusa herezji. Synod napomniał polskiego teologa, aby powstrzymał się od głoszenia zdań odbiegających od prawowiernego kalwinizmu oraz unikał wyrażania się w sposób zawiły i niejasny. Sam pogląd, że Bóg nie pragnie zbawienia wszystkich ludzi, a niektórych przeznacza nawet z góry do życia grzesznego, uznano za szkodliwy i niebezpieczny. Spór M-ego z Lubbartusem trwał jednak nadal i wygasł dopiero ze śmiercią oponenta, która nastąpiła w r. 1626.

M. polemizował również z innymi teologami kalwińskimi, ponieważ nie zgadzał się z tezą, że Chrystusowi należy oddawać cześć boską jako pośrednikowi. Zasadniczy powód rozbieżności między nim a współczesnymi teologami kalwińskimi działającymi w Niderlandach tkwił jednak w tym, że M. jako «pierwszy scholastyczną metodę wprowadził z powrotem do dogmatyki» (Wicher). Podobnie jak w nauce logiki szedł on śladami Keckermanna, a w wykładzie filozofii – Arystotelesa, tak też równocześnie żywił ogromną słabość do teologii średniowiecznej (zwłaszcza do Ockhama). Pod jej też przemożnym wpływem tworzył M. protestancką scholastykę, która odtąd zaczyna sobie znajdować zwolenników w tym środowisku. Jego styl pisarski i system rozumowania są głęboko scholastyczne, co znajduje również wyraz w pracach M-ego. Większość z nich ukazała się pośmiertnie: Distinctiones et regulae theologicae ac philosophicae (Franeker 1652 i 1656), Loci communes theologici (Amstelodami 1658), Metaphysica (Lugduni Batavorum 1650, następne wydania: 1651, 1658). Dzieła zbiorowe M-ego wyszły w r. 1660 w Amsterdamie pod wspólnym tytułem Opuscula philosophica.

M. nigdy nie zerwał kontaktów z Polską, gdzie pozostawił trzech braci: Macieja, rektora szkoły kalwińskiej w Bełżycach, Jakuba, syndyka gdańskiego, i Samuela, lekarza medycyny (zob.). Pod opieką M-ego kształciły się we Franeker całe pokolenia polskich ministrów kalwińskich, przybywających tam jako do ośrodka ortodoksji protestanckiej; m. in. Andrzej Węgierski, autor „Slavonia reformata”. Jan Rybiński w swoim diariuszu podróży pisał: «We Franekerze też dosyć się nam humaniter stawił D. Doctor Makowski» (1617). Pod kierunkiem M-ego studiował późniejszy kalwiński teolog i polemista Jan Szydłowski, którego prace – jak to wykazał Wicher – pozostawały pod dużym wpływem dzieł M-ego. M. zmarł 24 VI 1644; uroczystą mowę pogrzebową, sławiącą nieugiętość M-ego wykazaną w licznych dysputacjach religijnych, wygłosił na pogrzebie wybitny teolog kalwiński Jan Coccejus, który nie omieszkał jednak wytknąć zmarłemu słabości do teologii scholastycznej.

M. był żonaty trzykrotnie; dzięki pierwszej żonie – Antje van Ulenborch (małżeństwo to trwało od 27 IX 1626 do 9 XI 1633) – został szwagrem Rembrandta, który ożenił się z jej siostrą Saskią. Małżeństwo to zapewniło M-emu niezależność materialną, ponieważ teść Rombertus van Ulenborch był bogatym patrycjuszem i burmistrzem miasta Leeuwarden. Drugą żoną M-ego była nie znana z imienia Clingbijl, córka Rafaela, profesora uniwersytetu we Franeker; trzecią Frouk van Bonnama, córka Frederika, deputowanego do stanów Fryzji. M. należał do tych nielicznych polskich teologów protestanckich, którzy zyskali sobie pewien rozgłos na Zachodzie Europy, o czym świadczy m. in. fakt, że w XVIII w. trafił do słowników P. Bayle’a i G. Jöchera.

Reprod. ryciny C. van Dalena z podob. M-ego w: Kuyper A., Johannes Maccovius, Lejda 1899, i Historia nauki polskiej, Wr. 1970 II (po s. 64); – Estreicher; Real-Encyklopädie für protestantische Theologie und Kirche, Leipzig 1888 IX; Bayle P., Dictionnaire historique et critique, Amsterdam 1784 IV; Filozofia w Polsce. Słownik pisarzy, Wr. 1970; Jöcher G., Allgemeines Gelehrten-Lexicon, Leipzig 1752 III; Juszyński, Dykcjonarz, II 308; Nieuw Nederlandsch Biografisch Woordenboek, Leiden 1933 IX 63 8–9 (tamże bibliogr. w języku holenderskim); Siarczyński, Obraz wieku panowania Zygmunta III, I; – Batowski Z., Rembrandtowskie otoczenie i Polacy, w: Księga pamiątkowa ku czci Leona Pinińskiego, Lw. 1936 I 41–4; Kiedroń S., Jan Makowski (1588–1644). Polski teolog we fryzyjskim Franekerze, „Odrodz. i Reform. w Pol.” T. 40: 1996 s. 37–51; Wicher W., Pozytywizm teonomiczny u J. M-ego i Jana Szydłowskiego, teologów kalwińskich XVII w., „Nasza Myśl Teolog.” T. 2: 1935; – Autobiografia Jana Rybińskiego, seniora braci czeskich, Ogłosił A. Danysz, „Reform. w Pol.” R. 2: 1922 s. 306; Die Matrikel der Universität Heidelberg, Wyd G. Toepke, Cz. 2: 1594–1662, Heidelberg 1886 s. 254; Węgierski A., Libri quatuor Slavoniae reformatae, Varsoviae 1973; – Zakł. Dok. IH PAN w Kr.: Kartoteka Komitetu Źródeł do Dziejów Życia Umysłowego Polski.

Janusz Tazbir